O pamiątkowej tablicy na dębickim Sokole (I)

Pomniki, względ­nie tabli­ce pamiąt­ko­we, są powszech­nie roz­po­zna­wal­ny­mi, mate­rial­ny­mi wyra­za­mi dzie­dzic­twa histo­rycz­ne­go miast i regio­nów. Dziedzictwo to rozu­mia­ne jest jako istot­ne wyda­rze­nia zwią­za­ne z prze­szło­ścią dane­go miej­sca, obsza­ru lub wyni­ka­ją­ce z aktyw­no­ści jego miesz­kań­ców. W pol­skim sys­te­mie praw­nym, mimo że sze­reg aktów praw­nych posłu­gu­je się ter­mi­nem „pomni­ka”, brak jest jego usta­wo­wej defi­ni­cji. Przyjmując rozu­mie­nie potocz­ne, pomnik może przy­bie­rać postać posą­gu, popier­sia, obe­li­sku, nie­kie­dy budow­li (np. mau­zo­leum), kop­ca ziem­ne­go bądź gła­zu natu­ral­ne­go, zabyt­ko­we­go drze­wa lub innej nie­ty­po­wej for­my.

Budynek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Dębicy (PTG Sokół), popu­lar­nie zwa­ny kie­dyś „Sokół”, jest świa­dec­twem aktyw­no­ści i tro­ski soko­lich dru­hów, żeby jak naj­le­piej i naj­efek­tyw­niej reali­zo­wać sta­tu­to­we cele towa­rzy­stwa. Dawny „Sokół” to obec­nie sie­dzi­ba Domu Kultury i Kina Śnieżka poło­żo­na przy ul. Bojanowskiego 18 w Dębicy. Na zewnętrz­nej ścia­nie tegoż budyn­ku w paź­dzier­ni­ku 2023 r. zamon­to­wa­no pamiąt­ko­wą tabli­cę.

Dębica, paź­dzier­nik 2023 r. Dom Kultury i Kino Śnieżka. Tablica pamiąt­ko­wa po zamon­to­wa­niu. Fot. auto­ra

Budynek wpi­sa­ny jest do reje­stru zabyt­ków. Z doku­men­ta­cji udo­stęp­nio­nej auto­ro­wi przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu – Delegatura w Rzeszowie wyni­ka, że zabyt­kiem jest „BUDYNEK SOKOŁA” ob. Dom Kultury i Kino Śnieżka^[1]. Prawdopodobnie nie­wie­le osób w Dębicy wie o tym fak­cie. Są jed­nak tacy, któ­rzy wie­dzą (powin­ni wie­dzieć), lecz ze szko­dą nie tyl­ko dla praw­dy histo­rycz­nej wyka­zu­ją obo­jęt­ność, pod­trzy­mu­jąc stan nie­wie­dzy. Wspomnieć nale­ży o tych tak­że, któ­rzy ze wzglę­dów koniunk­tu­ral­nych, reali­zu­jąc doraź­ne potrze­by poli­ty­ki histo­rycz­nej, utrwa­la­ją taki stan. Tablica przy­po­mi­na nie­któ­re waż­ne fak­ty i wyda­rze­nie minio­nej histo­rii w wymia­rze lokal­nym. Czy rze­czy­wi­ście przy­po­mi­na?

Nowa poli­ty­ka histo­rycz­na w Polsce nie omi­nę­ła Dębicy. Proces dez­in­for­ma­cji obej­mu­je coraz dal­sze gru­py spo­łecz­ne. Nie zwra­ca­my na to uwa­gi, przyj­mu­jąc kon­for­mi­stycz­ne posta­wy, zacho­wu­je­my bier­ność. Jednym z celów tego arty­ku­łu jest zwró­ce­nie uwa­gi na potrze­bę histo­rycz­nej edu­ka­cji. Zasadniczym wąt­kiem roz­wa­żań będą kwe­stie zwią­za­ne ze wspo­mnia­ną w tytu­le tabli­cą. Jest ku temu oka­zja.

W roku 2024 przy­pa­da 130 rocz­ni­ca zawią­za­nia się towa­rzy­stwa gim­na­stycz­ne­go (PTG Sokół) w Dębicy. Na temat dzia­łal­no­ści towa­rzy­stwa oraz jego człon­ków uka­za­ło się wie­le arty­ku­łów dru­ko­wa­nych, a jesz­cze wię­cej infor­ma­cji zacho­wa­no w posta­ci elek­tro­nicz­nej. Nie spo­sób usta­lić, jaka ich część zawie­ra błę­dy w odno­sze­niu się do fak­tów. Z badań opu­bli­ko­wa­nych w roku 2019 wyni­ka, że histo­rię dębic­kie­go Sokoła nale­ży badać meto­da­mi nauko­wy­mi od nowa^[2]. Tylko w ten spo­sób może­my ogra­ni­czyć dez­in­for­ma­cję. Chociaż naj­czę­ściej nie­za­mie­rzo­na, wpły­wa ona nega­tyw­nie na zacho­wa­nia i posta­wy spo­łecz­ne. Tempo nasze­go życia nie zawsze pozwa­la dostrzec z nale­ży­tą ostro­ścią pro­ces postę­pu­ją­ce­go, inte­lek­tu­al­ne­go znie­wa­la­nia naszych umy­słów. Treść infor­ma­cyj­na tabli­cy pamiąt­ko­wej, uro­czy­ście odsło­nię­tej 29 paź­dzier­ni­ka 2023 r., wpi­su­je się w zasy­gna­li­zo­wa­ny pro­blem.

Historia tabli­cy

Oficjalnie poda­no, że na wnio­sek Komisji Kultury Rady Miejskiej w Dębicy mia­sto ufun­do­wa­ło tabli­cę pamiąt­ko­wą. W paź­dzier­ni­ku 2023 r. zosta­ła już zamon­to­wa­na na ścia­nie Domu Kultury i Kina Śnieżka przy ul. Bojanowskiego 18. Nielicznym wia­do­mo, że było nie­co ina­czej. Początkowo autor sądził, że z ini­cja­ty­wą umiesz­cze­nia tabli­cy pamiąt­ko­wej na daw­nym budyn­ku Sokoła wystą­pił wice­bur­mistrz i histo­ryk z wykształ­ce­nia Maciej Małozięć. Było to 14 lip­ca 2020 r. pod­czas spo­tka­nia z przed­sta­wi­cie­lem Grupy Inicjatywnej (prof. Andrzejem Molem) oraz zapro­szo­ny­mi przez nie­go oso­ba­mi. Wśród nich był autor, Stanisław Jodłowski oraz Wojciech Czekański.

UM w Dębicy, 14.07.2020. Od lewej: Maciej Małozięć, Stanisław Jodłowski, Andrzej Mol, Wojciech Czekański. Fot. auto­ra

Celem spo­tka­nia było przed­sta­wie­nie bur­mi­strzo­wi Dębicy argu­men­tów, któ­re powi­nien brać pod uwa­gę przy oce­nie zasad­no­ści wnio­sku dot. przy­wró­ce­nia daw­nej nazwy „Sokół” budyn­ko­wi byłe­go towa­rzy­stwa gim­na­stycz­ne­go. Jak zosta­łem poin­for­mo­wa­ny przez prof. A. Mola, pismo w tej spra­wie wpły­nę­ło do kan­ce­la­rii UM w Dębicy 26 sierp­nia 2019 roku.

Na mar­gi­ne­sie wspo­mnieć nale­ży o podob­nej ini­cja­ty­wie człon­ków powsta­łe­go w 2016 r. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dębicy. O tej dru­giej ini­cja­ty­wie autor dowie­dział się w toku badań nad histo­rią Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Dębicy^[3]. Na ich pod­sta­wie oka­za­ło się, że pod wzglę­dem fak­to­gra­ficz­nym histo­ria tabli­cy jest bar­dziej zło­żo­na niż pier­wot­nie zakła­da­łem. Za chwi­lę będzie moż­na prze­ko­nać się o tym same­mu. Subiektywna oce­na auto­ra pro­wa­dzi do wnio­sku, że histo­ria tabli­cy bie­rze źró­dło w dwóch spo­łecz­nych ini­cja­ty­wach: wspo­mnia­ne­go TG „Sokół” w Dębicy (2017) oraz Grupy Inicjatywnej repre­zen­to­wa­nej przez prof. A. Mola (2019).

Chronologia wyda­rzeń

Przed przy­bli­że­niem cią­gu zda­rzeń, autor poczu­wa się do obo­wiąz­ku prze­ka­za­nia oso­bom zain­te­re­so­wa­nym, że przed­sta­wio­na chro­no­lo­gia obej­mu­je te fak­ty i zda­rze­nia, któ­re usta­lo­ne zosta­ły w następ­stwie ofi­cjal­nych dzia­łań. Informacje o zda­rze­niach, któ­rych nie uda­ło się potwier­dzić w ten spo­sób, nie zosta­ły uję­te. We wła­ści­wym cza­sie autor będzie odwo­ły­wał się do źró­deł. Ułatwi to doko­ny­wa­nie Czytelnikom wła­snych ocen, do cze­go autor gorą­co zachę­ca.

Skierowanie pisma przez Dariusza Jedynaka do Burmistrza Miasta Dębicy w dniu 19.07.2017 r. w imie­niu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dębicy zosta­ło potwier­dzo­ne, cho­ciaż począt­ko­wo bur­mistrz nie udzie­lał takiej infor­ma­cji. Towarzystwo wno­si­ło o przy­wró­ce­nie budyn­ko­wi przy ul. Bojanowskiego 18 nazwy „Sokół”. Ponieważ na temat samej tabli­cy nie było wte­dy żad­nej wzmian­ki, nie ma potrze­by przy­bli­ża­nia usta­leń o pod­ję­tych czyn­no­ściach.

W dniu 26.08.2019 r. Andrzej Mol w imie­niu wła­snym oraz z upo­waż­nie­nia 35 osób (byłych absol­wen­tów LO im. Króla Władysława Jagiełły) skie­ro­wał do Burmistrza Miasta Dębicy pismo (pety­cję – uwa­ga JS). Dotyczyło przy­wró­ce­nia histo­rycz­nej nazwy budyn­ko­wi Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Dębicy. Zasób wie­dzy wła­snej potwier­dzo­nej tak­że bada­nia­mi^[4], pozwa­la twier­dzić, iż pety­cja zapo­cząt­ko­wa­ła dzia­ła­nia bur­mi­strza oraz pobu­dzi­ła do dzia­ła­nia rad­nych Rady Miejskiej w Dębicy. Uaktywniła tak­że innych poli­ty­ków, któ­rych per­so­na­lia zosta­ną pomi­nię­te.

W poszu­ki­wa­niu wąt­ku zwią­za­ne­go z tabli­cą pamiąt­ko­wą nastą­pi krót­kie, wybiór­cze (subiek­tyw­ne) odwo­ła­nie się do źró­deł. Przytoczone poni­żej zda­rze­nia mają zwią­zek z tabli­cą, jed­no­cze­śnie pozwo­lą przy­bli­żyć spo­łecz­ne i poli­tycz­ne uwa­run­ko­wa­nia pod­ję­tych decy­zji.

Komisja Kultury, któ­rej prze­wod­ni­czy­ła Ludmiła Stelmach-Kołodziej, pod­ję­ła uchwa­łę (16.09.2019), w któ­rej opo­wia­da się za przy­wró­ce­niem histo­rycz­nej nazwy budyn­ko­wi DK Śnieżka. Dzień póź­niej pod­czas sesji Rady Miejskiej w Dębicy (17.09.2019) bur­mistrz Mariusz Szewczyk zło­żył wnio­sek o zdję­cie z porząd­ku obrad spra­wy nada­nia par­ko­wi nazwy. Chodziło o park obok DK Śnieżka. W tym samym dniu prze­wod­ni­czą­cy Klubu Koalicji Obywatelskiej Ziemi Dębickiej Piotr Michoń zło­żył wnio­sek o prze­pro­wa­dze­nie kon­sul­ta­cji spo­łecz­nych dot. zmia­ny nazwy obec­ne­go DK Śnieżka. Identyczną treść miał wnio­sek Klubu Forum na Rzecz Dębicy pod­pi­sa­ny przez Joannę Ożóg. Wnioski nie zawie­ra­ją uza­sad­nie­nia^[5].

Po sesji Rady Miejskiej uchwa­ła Komisji Kultury (o któ­rej wspo­mnia­no wcze­śniej) zosta­ła prze­sła­na 19.09.2019 do Burmistrza Miasta Dębica już jako wnio­sek Przywrócenia dla DK „Śnieżka” histo­rycz­nej nazwy, tj. Dom Kultury im. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

Burmistrz Miasta Dębicy (4.10.2019) pisem­nie poin­for­mo­wał prze­wod­ni­czą­ce­go rady i rad­nych o sta­nie reali­za­cji wnio­sku Komisji Kultury. Z infor­ma­cji wyni­ka, że „Wystąpiono o opi­nię do Radców Prawnych tut. Urzędu doty­czą­cą pro­ce­du­ry zmia­ny nazwy dla Domu Kultury «Śnieżka»„^[6].

W czerw­cu 2020 (dnia nie poda­no) w UM w Dębicy odby­ło się spo­tka­nie, „w któ­rym udział wzię­li Burmistrz Miasta Mariusz Szewczyk, Zastępca Burmistrza Maciej Małozięć, Radny Sejmiku Województwa Podkarpackiego Stefan Bieszczad, Członek Zarządu Sejmiku Województwa Podkarpackiego Stanisław Kruczek, Pan Andrzej Mol oraz Pan Marian Szpunar. Na spo­tka­niu stro­ny przed­sta­wi­ły swo­je pro­po­zy­cje doty­czą­ce tabli­cy pamiąt­ko­wej na budyn­ku przy ul. Bojanowskiego 18. Spotkanie nie było pro­to­ko­ło­wa­ne. Na ww. spo­tka­niu zosta­ły przed­sta­wio­ne róż­ne pro­po­zy­cje upa­mięt­nie­nia dzia­łal­no­ści Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dębicy”^[7]. W piśmie będą­cym odpo­wie­dzią na wnio­sek o udo­stęp­nie­nie infor­ma­cji publicz­nej szcze­gó­łów na temat spo­tka­nia nie poda­no. Nie zacho­dzi potrze­ba podzie­le­nia się wła­sny­mi, nie­ofi­cjal­ny­mi usta­le­nia­mi.

Burmistrz Miasta Dębicy na wnio­sek auto­ra udzie­lił infor­ma­cji na temat spo­tka­nia z 14.07.2020^[8]. Treść infor­ma­cji przy­to­czo­na zosta­nie w cało­ści. „W lip­cu 2020 r. odby­ło się spo­tka­nie w spra­wie wyko­na­nia tabli­cy pamiąt­ko­wej, w któ­rym uczest­ni­czy­li Zastępca Burmistrza Maciej Małozięć oraz Pan Andrzej Mol wraz z zapro­szo­ny­mi oso­ba­mi. Spotkanie to mia­ło cha­rak­ter son­da­żo­wy i nie było pro­to­ko­ło­wa­ne ani też nie spo­rzą­dzo­no zapi­sku”.

Ówczesny wice­prze­wod­ni­czą­cy Rady Miejskiej w Dębicy Mateusz Kutrzeba pod­czas posie­dze­nia Komisji Rodziny i Polityki Społecznej (12.10.2020) „[…] pod­dał pod roz­wa­gę wystą­pie­nie z wnio­skiem do Dyrektora Miejskiego Ośrodka Kultury w Dębicy w spra­wie umiesz­cze­nia w DK „Śnieżka” tabli­cy upa­mięt­nia­ją­cej Towarzystwo Gimnastyczne «Sok󳻄^[9]. O dal­szych losach tego wnio­sku jak na razie brak infor­ma­cji.

Podczas XXX sesji Rady Miejskiej w Dębicy (21.10.2020) rada pod­ję­ła uchwa­łę o zmia­nie sta­tu­tu MOK w Dębicy i nada­niu budyn­ko­wi nazwy Dom Kultury i Kino Śnieżka. Z porząd­ku obrad zdję­to pro­jekt uchwa­ły dot. nada­nia nazwy wspo­mnia­ne­mu par­ko­wi na tere­nie mia­sta Dębica. Uchwała poprze­dzo­na zosta­ła kon­sul­ta­cja­mi spo­łecz­ny­mi.

Podczas XLIII sesji (7.05.2021) rad­ni pod­ję­li uchwa­łę o nada­niu nazwy par­ko­wi przy Domu Kultury i Kinie Śnieżka. W spra­wie nazwy par­ku rów­nież prze­pro­wa­dzo­no kon­sul­ta­cje spo­łecz­ne. (Wzięło w nich udział jedy­nie osiem osób!) Uchwała weszła w życie z dniem jej pod­ję­cia. Dawny ogród Sokoła obec­nie nosi nazwę Park im. Towarzystwa Gimnastycznego Sokół.

Dębica, 29.10.2023. Tablica pamiąt­ko­wa przy­go­to­wa­na do odsło­nię­cia. Fot. auto­ra

Uroczyste odsło­nię­cia tabli­cy pamiąt­ko­wej nastą­pi­ło 29 paź­dzier­ni­ka 2023 r. Z uwa­gi na wyra­ża­ną przez auto­ra opi­nię, że tabli­ca zawie­ra zapi­sy mogą­ce wpro­wa­dzać w błąd^[10], jej histo­ria musi objąć inne wąt­ki wcze­śniej nie­po­ru­szo­ne.

Zakończenie czę­ści pierw­szej

Autor nie przy­pi­su­je sobie przy­mio­tu nie­omyl­no­ści. Łącząc nauko­we meto­dy badań wypra­co­wa­ne w naukach histo­rycz­nych oraz nauce kry­mi­na­li­sty­ki, ma pra­wo uwa­żać się za oso­bę, któ­ra doko­na­ła odkryw­czych usta­leń odno­szą­cych się do histo­rii dębic­kie­go towa­rzy­stwa gim­na­stycz­ne­go.

Ponieważ wie­dza jest naszym wspól­nym dobrem, kie­ru­jąc się jak naj­lep­szą wia­rą, posia­da­ny­mi infor­ma­cja­mi dzie­lę się w mia­rę posia­da­nych moż­li­wo­ści. Co waż­ne, odwo­łu­ję się przy do źró­deł i zachę­cam do zapo­zna­nia się z nimi. Dzielę się nasu­wa­ją­cy­mi się reflek­sja­mi bądź wąt­pli­wo­ścia­mi. Czasami przy­cho­dzi mi doko­ny­wać tak­że ocen kry­tycz­nych, bo w tym prze­ja­wia się isto­ta nauki. Wiedza była, jest i będzie kształ­to­wać naszą świa­do­mość. Współcześnie wie­dza ma war­tość tak­że eko­no­micz­ną. Człowiek wie­dząc wię­cej może postę­po­wać racjo­nal­niej.

Żyjemy w okre­sie, kie­dy na nasze wybo­ry, oce­ny bądź decy­zje coraz więk­szy wpływ ma tech­ni­ka (np. sztucz­na inte­li­gen­cja). Dbajmy o wia­ry­god­ność infor­ma­cji. Zwłaszcza tych doty­czą­cych histo­rii Dębicy, nasze­go mia­sta. Działalności Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Dębicy opi­sy­wa­no nie­kie­dy z „ułań­ską fan­ta­zją”. Jakże czę­sto z tego powo­du powie­la­ne są błęd­ne infor­ma­cje. Efekty widać np. w tre­ści inskryp­cji znaj­du­ją­cej się oma­wia­nej pamiąt­ko­wej pły­cie.

Jej tre­ści poświę­co­na będzie część dru­ga. Być może uda się potwier­dzić, kto był auto­rem tek­stu. Bo nie cho­dzi tyl­ko o błę­dy zwią­za­ne z histo­rycz­ny­mi wyda­rze­nia­mi. Analizując jej treść, autor ma wąt­pli­wo­ści, któ­re zawie­ra­ją się w pyta­niach: Co (kogo) pomy­sło­daw­cy chcie­li upa­mięt­nić? Dlaczego na tabli­cy nie zna­la­zła się peł­na nazwa towa­rzy­stwa? Z jakich powo­dów Miasto Dębica nie umie­ści­ło imion dar­czyń­ców grun­tów? Postawienie tych pytań znaj­dzie uza­sad­nie­nie w dru­giej czę­ści arty­ku­łu, do lek­tu­ry już teraz autor zapra­sza.

Z ostat­niej chwi­li

Przed opu­bli­ko­wa­niem tek­stu z auto­rem skon­tak­to­wał się wice­bur­mistrz Dębicy Maciej Małozięć. Z jego wypo­wie­dzi wyni­ka, że treść inskryp­cji opra­co­wa­li rad­ni z Komisji Kultury. Kolejny raz spraw­dzi­ła się dewi­za „Dębickich Zeszytów Historycznych”: kto pyta, mniej błą­dzi!

Jan Swół

^[1] Za pismem Rz-RSD.5135.26.2019.AK.

^[2] J. Swół, Dębicki Sokół: zna­na i mniej zna­na histo­ria, Dębica 2019, s.187.

^[3] J. Swół, Sokolim szla­kiem, Dębica: 2022, zob. wer­sję elek­tro­nicz­ną: e‑book.

^[4] Tamże, s. 313–371.

^[5] Kserokopie w posia­da­niu auto­ra.

^[6] Data spo­rzą­dze­nia opi­nii oraz jej treść nie jest zna­na auto­ro­wi. Podjęte sta­ra­nia o pozna­nie jej tre­ści, a przy­naj­mniej wnio­sków koń­co­wych, zakoń­czy­ły się nie­po­wo­dze­niem. W odpo­wie­dzi na wnio­sek, zain­te­re­so­wa­ne­go poin­for­mo­wa­no, że „Opinie praw­ne nie mają walo­ru infor­ma­cji publicz­nej” (Pismo: OK. 1431.2.81.2021.SM). W bez­po­śred­nich roz­mo­wach Mariusz Szewczyk i Maciej Małozięć nie powo­ły­wa­li się na przed­mio­to­wą opi­nię .

^[7] Pismo OK.1431.2.79.2020. Tekst napi­sa­ny kur­sy­wą to cyta­ty z tego pisma.

^[8] Tamże.

^[9] Wyciąg z pro­to­ko­łu nr 4/2020 w posia­da­niu auto­ra. Z tre­ści pro­to­ko­łu wyni­ka, że Katarzyna Rostowska-Machnik (prze­wod­ni­czą­ca Komisji Rodziny w Polityki Społecznej) była zasko­czo­na wyni­ka­mi kon­sul­ta­cji spo­łecz­nych. Bogaty zasób infor­ma­cji na temat przy­go­to­wa­nia i prze­bie­gu tych kon­sul­ta­cji zawie­ra źró­dło wymie­nio­ne w przy­pi­sie 3.

^[10] J. Swół, Nie Henryk Zauderer, a Aleksander Wisłocki?, „Obserwator Lokalny” 2023, nr 45(1209), s. 23.